اگر گیرنده مال از استرداد مالی که سابقاً دریافت کرده است، امتناع کند، پس از رعایت تشریفات و مقدماتی، دهنده مال می‌تواند دعوی با عنوان استرداد مال  طرح کند. رد و بدل شدن مال منقول می‌تواند در قالب یک عقد یا قرارداد یا بدون وقوع آن باشد. عقودی نظیر عاریه و ودیعه مطابق ماده ۱۰ قانون مدنی می‌تواند از جمله عقودی باشد که موجبات رد و بدل شدن مال را فراهم کند.  از دیگر سو رد و بدل شدن مال می‌تواند بدون وقوع یک عقد یا قرارداد تحقق یابد، مانند موردی که یک شخص مالی را در اثر ارتکاب یک رفتار مجرمانه تحصیل می‌کند.  اما باید اذعان کرد وجه تفاوت دو مورد فوق در مشروعیت تحصیل مال است. به عبارت بهتر، در خصوص موردی که شخص بر اثر یک قرارداد، مالی را تصرف می‌کند، شروع به تصرف مال را باید مشروع و قانونی دانست. اما از طرف دیگر در مواردی که شروع به تحصیل مال بدون اذن و اجازه مالک یا متصرف قانونی تحقق می‌یابد نحوه تصرف مال غیرقانونی است. تشابه دو مورد مذکور در ادامه دخل و تصرف بدون اذن و اجازه مالک آن خواهد بود.  در واقع این امکان وجود دارد شروع به تصرف با اذن و اجازه مالک باشد اما ادامه تصرفات از سوی مالک منع شود.  با ذکر مثالی موضوع را روشن می‌کنیم. شخص الف مال خود را به شخص ب می‌سپارد اما پس از مدتی شخص ب از استرداد مال امتناع می‌کند.  علت ایجاد رابطه فوق می‌تواند صرفاً حفظ و نگهداری مال از سوی شخص ب یا استیفای منفعت از جانب وی باشد.  در هر صورت با اعلام مالک مبنی بر استرداد مال شخص ب مکلف به بازگرداندن مال خواهد بود و چنانچه بدون علت قانونی از استرداد مال امتناع کند، مالک می‌تواند اقدام به طرح دعوی کند.

 برخی نکات کلیدی دعوی استرداد مال 

بهتر است قبل از طرح دعوی با ارسال اظهارنامه استرداد مال را از متصرف بخواهید و چنانچه نتیجه‌ای حاصل نشد، متعاقباً نسبت به تقدیم دادخواست حقوقی اقدام کنید.  در این خصوص رویه محاکم ایران متفاوت است. برخی از محاکم عدم ارسال اظهارنامه را، مخصوصاً در روابط امانتی، توجیه مناسبی برای رد دعوی می‌دانند و از دیگر سو محاکمی وجود دارند که ارسال اظهارنامه را از الزامات طرح این دعوی نمی‌دانند. توصیه ما این است قبل از طرح این دعوی نسبت به ارسال اظهارنامه مبنی بر بازپس‌گیری مال اقدام کنید. در برخی از موارد، رفتار متصرف در عدم بازگرداندن مال می‌تواند واجد وصف مجرمانه نظیر خیانت در امانت باشد.  در این موارد شما می‌توانید نسبت به طرح شکایت کیفری نیز اقدام کنید. البته باید توجه کنید  مراجع کیفری صرفاً در برخی از جرایم علاوه بر تعیین مجازات کیفری، در خصوص رد مال موضوع جرم نیز تعیین تکلیف می‌کنند.  در حقیقت در جرایمی که برای قاضی رسیدگی‌کننده مجوز اتخاذ تصمیم مبنی بر رد مال در حکم کیفری وجود ندارد، چاره‌ای به غیر از تقدیم دادخواست حقوقی باقی نخواهد ماند.  با ذکر مثالی موضوع را روشن می‌کنیم. اگر شخص الف مرتکب سرقت یک دستگاه خودرو شود، دادگاه کیفری علاوه بر تعیین مجازات حکم به رد مال نیز صادر می‌کند زیرا قانون در جرم سرقت این اجازه را به دادگاه داده است.  اما در صورتی که شخص الف مرتکب بزه خیانت در امانت شود دادگاه کیفری صرفاً می‌تواند وی را مجازات کند بدون آنکه در حکم خود نسبت به رد مال تصمیم‌گیری کند. در فرض اخیر شما باید برای بازپس‌گیری مال اقدام به تقدیم دادخواست حقوقی کنید. دعوی استرداد مال صرفاً در خصوص اموال منقول قابل طرح است. توضیح اینکه  مال به دو دسته مال منقول و مال غیرمنقول  تقسیم می‌شود و دعوی مزبور در خصوص اموال غیر منقول مصداق نخواهد داشت.

 دادگاه صالح برای رسیدگی به دعوی استرداد مال

دعوی استرداد مال از جمله دعاوی مالی محسوب می‌شود. بدیهی است خواسته این دعوی مطابق مقررات باید تقویم شود.  در صورتی که خواسته کمتر از بیست میلیون تومان تقویم شود رسیدگی به این دعوی در صلاحیت شورای حل اختلاف خواهد بود و در صورتی که خواسته بیشتر از بیست میلیون تومان تقویم شود رسیدگی به دعوی در صلاحیت دادگاه است. هزینه رسیدگی به این دعوی با توجه به تقویم خواسته مطابق دعاوی مالی برآورد خواهد شد.

 استرداد مال امانی

از مجموع مقررات قانون مدنی استنباط می‌شود که امین باید در حدود توانایی و عرف در حفظ و نگهداری از مال سپرده‌شده کوشش کند، چرا که مسئولیت اصلی وی حفظ و نگهداری از مال امانی است. همچنین امین در قبال درخواست امانت‌گذار مکلف به استرداد مال امانی خواهد بود بنابراین مهمترین تکالیف امین به موجب عقد مزبور عبارت از حفظ و نگهداری از مال در حدود توانایی و عرف و استرداد مال در صورت مطالبه امانت‌گذار است.  این امکان وجود دارد که امین از استرداد مال امانی امتناع کند. در چنین شرایطی امانت‌گذار م‌ تواند اقدام به طرح دعوی استرداد مال امانی کند.

 نکات مورد توجه قبل از طرح دعوی استرداد مال امانی 

طرح دعوی استرداد مال امانی مستلزم رعایت مقدماتی است. در حقیقت مودع یا امانت‌گذار باید قبل از طرح دعوی مزبور، بازگرداندن مال سپرده‌شده را از امین درخواست کند.  طرح دعوی استرداد مال امانی بدون ارایه ادله مربوط به درخواست بازگرداندن مال راه به جایی نخواهد برد. برای این منظور امانت‌گذار می‌تواند از طریق ارسال اظهارنامه به صورت رسمی و قانونی استرداد مال امانی را درخواست کند.  چنانچه پس از ابلاغ اظهارنامه امین از استرداد مال امتناع کند، امانت‌گذار می‌تواند نسب به طرح و اقامه دعوی مزبور اقدام کند.  در حقیقت ابلاغ اظهارنامه پیش از طرح دعوی موجبات اطلاع امین مبنی بر استرداد مال را فراهم می‌کند، به نحوی که متعاقباً نمی‌تواند مدعی عدم اطلاع از درخواست امانت‌گذار مبنی بر استرداد مال امانی شود.  صرف شکایت کیفری موجب بازپس‌گیری مال امانی است؟ چنانچه امین با سوء نیت از استرداد مال امانی امتناع کند رفتار وی مطابق مقررات قانون مجازات اسلامی جرم و در خور مجازات است.  در واقع امانت‌گذار می‌تواند با رعایت مقررات مربوط به قانون آیین دادرسی کیفری با طرح شکایت در دادسرا، تعقیب و مجازات امین را درخواست کند.  در صورتی که دادسرا و متعاقباً دادگاه کیفری با احراز عناصر سه‌گانه بزه خیانت در امانت رفتار امین را واجد سوء نیت و وصف کیفری تشخیص دهند وی را به مجازات قانونی بزه مزبور محکوم می‌کنند. اما مناسب است این سوال مطرح شود، آیا به صرف شکایت کیفری مال امانی به امانت‌گذار مسترد می‌شود؟ پاسخ این سوال منفی است.  در حقیقت بدون تقدیم دادخواست حقوقی مبنی بر استرداد مال امانی امکان استرداد مال امانی از طریق حکم دادگاه کیفری میسر نخواهد شد.  البته شاکی می‌تواند با رعایت تشریفات مقرر در قانون آیین دادرسی مدنی و با تقدیم دادخواست حقوقی به دادگاه کیفری خواهان استرداد مال امانی شود.  به عبارت ساده‌تر، تقدیم دادخواست حقوقی جهت استرداد مال امانی پس از طرح شکایت کیفری از طریق دادگاه جزایی نیز امکان پذیر است. در حال حاضر می‌توان برای ثبت دادخواست به دفاتر خدمات الکترونیک قضایی مراجعه کرد. مدارک لازم برای طرح دعوی مزبور عبارت از قرارداد امانت یا ودیعه جهت اثبات رابطه امانی فی مابین برای حفظ و نگهداری از مال و در صورت فقدان قرارداد معرفی شاهد، اظهار نامه و گواهی ابلاغ آن با مضمون درخواست بازپس‌گیری مال سپرده‌شده، کارت ملی و عابر بانک جهت پرداخت هزینه‌های مربوطه است.

برگرفته از حمایت