نحوه مالکیت و استرداد جهیزیه

تعریف جهیزیه

در مورد تعریف جهیزیه در هیچ یک از مواد قانون خانواده یا قانون مدنی، مطلبی عنوان نشده است؛ اما به‎ طور کلی می توان این‎گونه بیان داشت که جهیزیه شامل اقلام و وسایل ضروری جهت آغاز زندگی مشترک است که معمولا بنا به عرف و رسوم کشور ما، توسط خانواده زوجه (عروس) خریداری می‎ شود و دختر نیز آن وسایل را به منزل شوهر خود می برد.

نکته قابل توجه این است که حتی اگر دختر یا خانواده او اقدام به تهیه جهیزیه نکنند، به محض اجرا شدن صیغه عقد، پرداخت نفقه زن به عهده شوهر است و اگر خانواده زن توانایی مالی لازم را جهت خرید جهیزیه نداشته باشند، مرد نمی‏ تواند زن را بلاتکلیف بگذارد و تأمین آنها به‎ موجب قانون تحت عنوان نفقه با مرد خواهد بود.

 مالکیت جهیزیه 

مطابق با رسم و رسوم ایرانیان، جهیزیه توسط خانواده دختر خریداری شده و توسط دختر به منزل شوهر برده می‏شود و این وسایل در طول زندگی مشترک، مورد استفاده زن و شوهر و فرزندان قرار می‎گیرد. ممکن است این وسایل با گذشت زمان مستهلک شده و زن و شوهر وسایل جدیدی خریداری کنند. در این صورت زن نمی‎تواند نسبت به وسایل جدید، ادعای مالکیت کند؛ مگر اینکه ثابت کند که با پول او، این وسایل خریداری شده است.
به‎ طور کلی مطابق با موازین حقوقی، می‎ توان این‎ گونه بیان کرد که جهیزیه به شوهر تملیک نمی‎ شود؛ بلکه صرفاً به او اجازه داده می‎ شود که از آن وسایل استفاده کند. بنابراین مرد نمی‎ تواند مدعی مالکیت نسبت به جهیزیه زن شود؛ مگر آن که وسایل را خود او خریداری کرده باشد.

نکته مهم این است که اقدام پدر دختر در خرید جهیزیه برای او، در واقع نوعی هبه (بخشش) است که قابل رجوع نیست. یعنی اینکه جهیزیه، ملک زن و متعلق به اوست و نظر غالب این است که پدر دختر، جهیزیه را بدون دریافت وجهی به دخترش بخشیده است و با قبض و دریافت آن توسط دختر، به مالکیت او در می‎آید. لذا در صورت فوت دختر، جهیزیه جزء اموال باقی‎ مانده او به حساب می‎ آید و پدرِ دختر و شوهر، هر کدام به نسبت سهم‎الارث خود، از آن اموال ارث می‌برند. نتیجه اینکه پدر زن حق تقاضای استرداد جهیزیه به‎ طرفیت زوج را ندارد.

 مالکیت وسایل موجود در منزل مشترک

گاهی اوقات در خصوص مالکیت برخی وسایل موجود در منزل که در طول زندگی مشترک خریداری می‎ شود و تعلق آنها به زن یا شوهر؛ میان آنان اختلاف به‎ وجود می‎آید که مالکیت آنان با چه کسی است؟

برای تشخیص مالکیت وسایل موجود در منزل مشترک، می‎توان این‎گونه بیان کرد که اصولا آنچه عرفا اختصاص به زن یا مرد دارد، متعلق به اوست، مثل لوازم آرایش که متعلق به زنان است و مردان نمی‎ توانند نسبت به آن، ادعای مالکیت کنند.
اما وسایلی که مورد استفاده هر دو طرف است، جزء اموال مشترک محسوب می‎ شوند؛ مگر اینکه خلاف آن با دلیل یا شاهد ثابت شود. یعنی حتی اگر وسیله‎ای عرفاً مورد استفاده زن باشد، اما مرد بتواند با ارائه فاکتور، مالکیت خود را اثبات کند، در این صورت متعلق به مرد است.
اگر زن واقعاً مالک برخی وسایل اختصاصی مرد باشد ولی فاکتوری جهت اثبات نداشته باشد، برای اثبات ادعای خود می‎تواند متوسل به استشهادیه یا معرفی گواهان شود.

 سیاهه جهیزیه 

سیاهه جهیزیه، صورت‎ جلسه‎ای است که در آن نام و گاهی قیمت وسایل خریداری‎شده توسط پدر عروس، نوشته می‎شود و به امضای زوجین و والدین و اقوام آنها می‎ رسد.
اهمیت لیست سیاهه از این جهت است که هرگاه در زمان بروز اختلاف یا طلاق، زن بخواهد جهیزیه خود را پس بگیرد، باید لیست سیاهه را ضمیمه دادخواست کند و نیز در صورت لزوم یا در مواقعی که لیست سیاهه وجود ندارد، می‎تواند از شهادت شهود استفاده کند و اگر شهودی هم نداشته باشد، می‏تواند با ارائه فاکتور خرید، مالکیت خود را به دادگاه اثبات کند.
ناگفته نماند که صرف ارائه لیست سیاهه که به امضای شوهر رسیده باشد، دلیل صدور حکم به محکومیت مرد به استرداد جهیزیه نیست. چرا که زن باید اثبات کند که وسایل جهیزیه همچنان در منزل مرد موجود است. زیرا ممکن است زن بعد از مدتی جهیزیه را برداشته یا به منزل پدری یا محل دیگری منتقل کرده باشد.

استرداد جهیزیه

 چه زمانی می‎توان جهیزیه را مطالبه و مسترد کرد؟

زن و شوهر تا زمانی که بدون وجود مشکل در کنار یکدیگر زندگی می‎کنند، معمولاً از وسایل استفاده می‎کنند. اما اما در صورت بروز اختلاف یا طلاق، هر یک از زوجین قصد تصاحب اموال خود را دارد. باید عنوان کرد که دعوای استرداد جهیزیه دعوایی مختص زنان است و زن می‎تواند بعد از بروز اختلاف و حتی قبل از طلاق، وسایل خود را از منزل شوهر خارج کند و مرد نمی ‎تواند مانع او شود؛ مگر در مورد وسایلی که متعلق به مرد باشد.

بنابراین مرد نمی‎تواند از زن به‎ دلیل خارج کردن جهیزیه از منزل مشترک، تحت عنوان سرقت شکایت کند. اما اگر مرد مانع زن شود، زن می‎تواند با مراجعه به دادگاه خانواده، دادخواست استرداد جهیزیه علیه مرد را تقدیم کند.

زن می‎بایست لیست سیاهه را در صورت موجود بودن، ضمیمه دادخواست کند. پس از صدور رأی و قطعی شدن آن مبنی بر محکومیت مرد بر استرداد جهیزیه، از طریق اجرای احکام و توسط دادورز، اموال زن مطابق با سیاهه صورت‎برداری شده و ضمن تنظیم صورت‎جلسه و امضای زن و شهود، در اختیار او قرار می‎گیرد و آن دسته از اموالی هم که در لیست سیاهه نوشته شده ولی در منزل مشترک نباشد، در صورت‎جلسه قید می‎شود و به امضای زن و شوهر می‎رسد که اگر زن ادعایی نسبت به آن اموال داشته باشد، بتواند از طریق دادگاه پیگیری کند.

اگر تمام یا قسمتی از جهیزیه بدون تقصیر مرد تلف شود، مرد مسئولیتی ندارد. چرا که وسایل مورد استفاده طرفین و فرزندان بوده است.
به‏طور کلی زن هرگاه که بخواهد (قبل از طلاق یا همزمان با طلاق) می‎تواند دادخواست استرداد جهیزیه علیه مرد مطرح کند و تا زمانی که مرد تکلیف حقوق مالی زن را مشخص نکند، امکان اجرای صیغه طلاق وجود ندارد.

 نکات مهم در ارتباط با دعوای استرداد جهیزیه

زن می ‎بایست بردن جهیزیه به منزل شوهر و وجود آنها در منزل مشترک را از طریق لیست سیاهه یا فاکتور خرید یا شهادت شهود، اثبات کند. مالکیت زن نسبت به وسایل جهیزیه باید ثابت شود.
برای اثبات اینکه زن جهیزیه را مطالبه کرده اما مرد از استرداد آن خودداری می‎کند، می‎توان ابتدا با ارسال اظهارنامه، استرداد جهیزیه را از مرد تقاضا کرد و سپس مبادرت به تقدیم دادخواست استرداد جیهیزیه نمود .
بر اساس ماده ۱۱ قانون جدید شوراهای حل اختلاف مصوب سال ۱۳۹۹، «کلیه دعاوی مالی راجع به اموال منقول تا نصاب پانصد میلیون ریال، جهت حصول صلح و سازش، ابتدا به شورای حل اختلاف ارجاع می‌شود.»
برای طرح دعوای استرداد جهیزیه باید ارزش آن در دادخواست نوشته شود. اگر ارزش آن تا ۵۰ میلیون تومان بود، مرجع صالح به رسیدگی، شورای حل اختلاف محل اقامت مرد است. اما اگر ارزش آن بیش از ۵۰ میلیون تومان باشد، مرجع صالح، دادگاه خانواده محل اقامت مرد است. اطلاق جواهر به‌ عنوان جهیزیه خارج از مفهوم عرفی جهیزیه است و لذا دعوی استرداد جهیزیه در این باره مردود است، هرچند که در سیاهه جهیزیه، جواهرات به‌ عنوان جهیزیه قید شده باشد. جهیزیه زوجه به مالکیت زوج در نمی‌آید و زوج فقط حق استفاده از جهیزیه را در زندگی مشترک دارد. لذا زوجه می‌تواند از اذن خود رجوع کند.

استرداد جهیزیه دعوای مالی محسوب می‌شود. تخریب جهیزیه‌ زوجه توسط زوج حین دعوای خانوادگی به لحاظ فقدان عنصر معنوی مصداق بزه تخریب محسوب نمی‌شود.

اقلام مربوط به کودک که به عنوان سیسمونی اهدا شده، از مصادیق جهیزیه نبوده و قابل استرداد از ناحیه زوجه نیست.
دادگاه در ضمن گواهی عدم امکان سازش، باید تکلیف جهیزیه را به نحو قطعی و منجز مشخص کند.