هر آن‌چه باید در مورد “وکیل تسخیری” بدانید

هنگامی که جرمی رخ می‌دهد، شخصی به‌نام متهم تحت تعقیب قرار می‌گیرد که ممکن است بی‌گناه یا گناه‌کار باشد. بااین‌حال، در جریان رسیدگی قضایی برای رسیدن به نتیجه‌ درست و عادلانه، باید شخصی به‌عنوان وکیل تعیینی و یا وکیل تسخیری متهم  در روند رسیدگی و محاکمه دخالت داشته باشد تا بتواند از حقوق او دفاع کند .

رسیدگی‌های کیفری قبل از دادگاه، نهادی به نام دادسرا وجود دارد؛ نهادی که تعقیب را آغاز می‌کند و تحقیقات و رسیدگی‌های اولیه را انجام می‌دهد. لزوم حضور وکیل در دادگاه به‌خصوص در جرایم بسیارمهم که روشن و واضح است اما قانون‌گذار علاوه‌بر دادگاه در مرحله‌ دادسرا و تحقیقات مقدماتی، در برخی جرایم نیز داشتن وکیل را برای متهم ضروری دانسته است. حال سوالی که این‌جا مطرح می‌شود این است که اگر متهم وضع مالی مناسبی نداشته باشد یا به هر دلیل دیگری نتواند وکیل بگیرد چه باید کند؟ آیا مواردی در قانون پیش‌بینی شده است که علی‌رغم اینکه متهم وکیلی معرفی نکرده است برای او وکیل گرفته شود؟ مفهوم وکیل تسخیری که اصطلاحی آشنا برای مردم است، همین‌جا مطرح می‌شود.

مواردی که متهم  می تواند وکیل تسخیری داشته باشد 

طبق قانون، در چه مواردی برای متهم حق داشتن وکیل تسخیری پیش‌بینی شده است؟
برای فهم دقیق این موضوع باید قانون آیین‌دادرسی‌کیفری را مورد بررسی قرار داد. در این قانون در چند مورد از تعیین وکیل تسخیری برای متهم صحبت شده است:

تعیین وکیل تسخیری در  دادسرا

مطابق ماده‌ ۱۹۰ قانون آیین‌دادرسی‌کیفری، متهم می‌تواند در مرحله‌ تحقیقات مقدماتی، یک نفر وکیل دادگستری همراه خود داشته باشد. به موجب تبصره ۲ همین ماده در جرایمی که مجازات آن سلب حیات یا حبس ابد است، اگر متهم اقدام به معرفی وکیل نکند، بازپرس برای او وکیل تسخیری انتخاب می‌کند. انتخاب وکیل تسخیری در این مورد الزامی است.

 تعیین وکیل تسخیری در دادگاه‌

طبق ماده‌ ۳۴۷ این قانون، متهم می‌تواند تا پایان اولین جلسه رسیدگی از دادگاه تقاضا کند تا برای او وکیلی تعیین شود. دادگاه وضع مالی او را بررسی می‌کند و بعد از آنکه احراز کرد متقاضی توانایی مالی برای گرفتن وکیل را ندارد، از بین وکلای همان حوزه قضایی و اگر امکان نداشته باشد از نزدیک‌ترین حوزه قضایی برای متهم وکیل تعیین می‌نماید.

درواقع، به موجب این ماده دادگاه الزامی به تعیین وکیل تسخیری ندارد بلکه بعد از بررسی وضعیت مالی متهم می‌تواند تقاضای او را اجابت کند. هم‌چنین در ماده ۳۴۸ همین قانون در مورد جرایمی که مجازات آن‌ها سلب حیات(اعدام یا قصاص)، حبس ابد، قطع عضو، یا نصف دیه‌ کامل یا بیشتر به شرطی که جنایت موجب دیه، عمدی باشد چون در جرایم غیرعمدی نیز دیه داریم، در اولین جلسه رسیدگی اگر متهم وکیل معرفی نکند، یا وکیلی که معرفی کرده است بدون اعلام عذر موجه در دادگاه حاضر نشود، تعیین وکیل تسخیری الزامی است.

قانون حتی پیش‌بینی کرده است اگر این وکیل تسخیری نیز بدون عذر موجه در دادگاه حاضر نشد، دادگاه ضمن عزل او باید وکیل تسخیری دیگری را معرفی کند. البته به موجب تبصره ماده ۳ همین ماده، متهم فقط یکبار می‌تواند تقاضای وکیل تسخیری نماید. همانطور که مشخص است، در جرایم بالا به علت اهمیت زیادی که دارند و مجازات‌های سنگینی که برای آن‌ها پیش‌بینی شده است، برای جلوگیری از ضایع شدن حق متهم حضور وکیل الزامی است.

تعیین وکیل تسخیری در دادسرا و دادگاه اطفال و نوجوانان

کودکان و نوجوانانی که مرتکب جرم می‌شوند به علت ملاحظات خاصی که درباره‌ سن آن‌ها و سایر شرایط مطرح است، دادسرا و دادگاه مخصوص به خود را دارند. رسیدگی و تشریفات در این دادگاه‌ها با دادگاه‌های عمومی و اختصاصی کیفری که برای بزرگسالان در نظر گرفته شده است، تفاوت‌هایی دارد. در ماده‌ ۴۱۵ قانون آیین‌دادرسی‌کیفری در برخی جرایم که اغلب جرایم مهمی هستند، داشتن وکیل برای اطفال و نوجوانان الزامی دانسته شده است.

این حق در هر دو مرحله‌ دادسرا و دادگاه به رسمیت شناخته شده است؛ بدین‌ترتیب که اگر توسط ولی یا سرپرست قانونی برای طفل وکیلی معرفی نشود یا وکیل او بدون اعلام عذر موجه حاضر نشود، مرجع قضایی (دادسرا یا دادگاه) وکیل تعیین خواهد کرد.

تعیین وکیل تسخیری در صورت جنون متهم

در تبصره۲ ماده ۱۳ این قانون شرایط خاصی پیش‌بینی شده است. در این فرض متهم قبل از صدور حکم قطعی(حکمی که در اولین مرحله از دادگاه صالح به رسیدگی صادر می‌شود) مجنون می‌شود. به موجب قانون باید تا زمانی که متهم بهبود یابد تعقیب و دادرسی را متوقف کرد. مگر اینکه جرم حق الناسی باشد و شرایط اثبات جرم به نحوی باشد که فرد مجنون حتی اگر هوشیار و سالم هم می‌بود نمی‌توانست از خود رفع اتهام کند.

البته بررسی اینکه چطور تصور چنین فرضی ممکن است و در دنیای واقعی مقام قضایی باید از کجا بفهمد که فرد حتی در صورت هوشیاری هم نمی‌تواند از خود رفع اتهام کند، مجال دیگری می‌طلبد، اما به هر صورت در این فرض نیز، به ولی یا قیم یا سرپرست قانونی متهم ابلاغ می‌شود که پنج روز وقت دارد تا برای متهم وکیل معرفی کند. در صورت عدم معرفی بدون توجه به نوع جرم و میزان مجازات برای متهم وکیل تسخیری معین می‌شود و دادرسی ادامه می‌یابد.

آیا حق داشتن وکیل تسخیری فقط برای متهم  است؟

باید گفت خیر، در قانون برای شاکی نیز امکان استفاده از وکیل تسخیری پیش‌بینی شده است.

موارد تعیین وکیل تسخیری برای شاکی

به موجب تبصره‌ ماده‌ ۳۴۷ قانون آیین‌دادرسی‌کیفری اگر دادگاه حضور و دفاع وکیل را برای شخص بزه‌دیده ضروری بداند و شخص بزه‌دیده توانایی مالی نداشته باشد، برای او وکیل تسخیری تعیین می‌شود. بنابراین، برخلاف متهم که در مواردی دادگاه ملزم به تعیین وکیل تسخیری بود، درباره‌ی شاکی این الزام وجود ندارد و دادگاه اوضاع را بررسی می‌کند و اگر حضور وکیل را لازم بداند و شاکی نیز توانایی مالی نداشته باشد برای او وکیل تسخیری تعیین می‌کند.

حق‌الوکاله‌ وکلای تسخیری

به موجب ماده‌ ۳۴۷ این قانون اگر وکیل درخواست حق الوکاله کند، دادگاه مبلغی را که نباید از تعرفه بیشتر باشد به عنوان حق‌الوکاله تعیین می‌کند. این مبلغ از محل اعتبارات قوه قضاییه پرداخت می‌شود.

نکته آخر این‌که وکلای دادگستری موظفند در هر سال تا سه پرونده را به عنوان وکیل تسخیری قبول نمایند.

برگرفته از مهداد