هرگاه شخصی احتمال بدهد که دلایلی موجود است و در صورتی که بخواهد در دادگاه اقامه دعوی کند، در آینده دسترسی به آنها دشوار یا مشقت‌بار خواهد شد یا دسترسی به آنها به‌طور کلی از بین خواهد رفت، اعم از اینکه این دلایل در اختیار خود وی یا نزد طرف دعوای آینده یا شخص ثالث باشد، می‌تواند از دادگاه تامین دلیل  آنها را بخواهد. مقصود از تامین، ملاحظه، صورت‌برداری یا تهیه گزارش و ثبت کتبی آنهاست.

مفهوم دلیل 

دلیل عبارت از امری است که اصحاب دعوی برای اثبات یا دفاع از دعوی به آن استناد می‌کنند و در اصطلاح حقوقی، تأمین دلیل عبارت از محافظت دلایل موجود برای امکان استفاده از آن در آینده است و در واقع، درخواست است نه دعوی؛ به همین جهت نتیجه آن در قالب قرار صادر می‎شود. به طور نمونه اگر مستاجر ملکی پس از انقضای مدت اجاره، از مالک مطالبه مبلغ ودیعه کند اما از استرداد آن امتناع شود، برای عدم تعلق خسارت و اجرت‌المثل می‎تواند ملک را تخلیه و ضمن تحویل کلید از طریق شورای حل اختلاف، خالی بودن عین مستاجره را صورت‌مجلس و تأمین دلیل کند.

همچنین اگر دلایل و مدارکی وجود داشته باشد که در حال از بین رفتن است یا ممکن است از بین برود و برای طرح دعوی یا استفاده‏ از این دلایل آمادگی نباشد و هدف این باشد که این دلایل مانند صورت‌برداری از ادله، در جای امنی محفوظ بماند، در این صورت بهترین راه تأمین دلیل است.  هرچند تامین دلیل برای حفظ دلایل است و این موضوع که تا چه حدی قاطع دعوی باشد، بستگی به نظر قاضی رسیدگی‌کننده خواهد داشت.

 زمان تقدیم دادخواست و محتویات آن

بر اساس ماده ۱۵۰ قانون آیین دادرسی مدنی، زمان درخواست تامین دلیل می‌تواند قبل از اقامه دعوی و به طور مستقل یا در حین رسیدگی باشد. 
همچنین درخواست تامین دلیل به صورت کتبی یا شفاهی قابل طرح است و مطابق ماده ۱۵۱ قانون مذکور باید حاوی مشخصات درخواست‌کننده در ستون «خواهان»، مشخصات طرف مقابل در ستون‏ «خوانده» و موضوع تأمین دلیل در ستون «خواسته» باشد.
در قسمت شرح دادخواست نیز به اوضاع و احوالی که موجب درخواست تأمین دلیل شده است، اشاره شده و از دادگاه‏، جمع ‏آوری و تأمین دلیل درخواست می‌شود.

 مراحل صدور تأمین دلیل

مراحل صدور تأمین دلیل شامل بررسی و تعیین اینکه موضوع تأمین دلیل در محدوده کدام یک از شوراهای حل اختلاف واقع است؛ تهیه برگ دادخواست از اوراق شورای حل اختلاف مربوط؛ تنظیم دادخواست بر روی فرم مخصوص به تعداد خواندگان به علاوه یک نسخه؛ تهیه فتوکپی از هر یک از اوراقی که به آنها استناد می‎شود به تعداد خواندگان به‌علاوه یک نسخه؛ مراجعه به قسمت تطبیق اسناد شورای حل اختلاف مربوط و گواهی کردن برابری فتوکپی با اصل و مراجعه به تمبر فروشی مجتمع و الصاق تمبر هزینه دادرسی به دادخواست و تمبر برابر با اصل به فتوکپی‌ها می‌شود.
بنا به تجویز ماده ۱۵۲ قانون آیین دادرسی مدنی که بر اساس آن، در اموری که فوریت دارد، دادگاه می‎تواند بدون احضار طرف مقابل دعوی اقدام به تأمین دلیل کند، لذا هنگام ثبت از مسئول آن باید خواسته شود که چون موضوع تأمین دلیل فوریت دارد، دادخواست را فوراً به مسئول ارجاع برساند.

نحوه اجرای قرار تامین دلیل

پس از صدور قرار تأمین دلیل باید با مدیر دفتر دادگاه برای رفتن به محل هماهنگی شود و در صورتی که تأمین دلیل توام با کارشناسی باشد، مدیر دفتر با وی برای حضور در محل هماهنگی خواهد کرد.  در این مرحله باید دستمزد کارشناس را که دادگاه تعیین می‌کند به صندوق دادگستری پرداخت و رسید پرداخت ضمیمه پرونده شود.
هنگام انجام تأمین دلیل باید دقت شود که هیچ چیز نادیده و نانوشته نماند. اگر مدیر دفتر یا کارشناس به چیزی توجه نداشتند، باید نظر آنها را به مطلب مورد نظر جلب کرد تا در صورت‌جلسه تأمین دلیل یا نظر کارشناس نوشته شود.
از آنجایی که ممکن است کارشناس اعلام کند که نظریه را متعاقباً خواهد داد، پس از چند روز خواهان می‎تواند با مراجعه مجدد به دفتر دادگاه، نسبت به اخذ فتوکپی مصدق (برابر اصل شده) صورت‌جلسه تأمین دلیل و نظریه کارشناس اقدام کند.  این صورت‌جلسه و نظریه و همچنین خود پرونده تأمین دلیل می‌تواند بعدها مستند دعوی قرار گیرد و از دلایلی که تأمین شده، برای اثبات ادعای خود استفاده کند.

 وظایف عضو مجری قرار تامین دلیل

 عضو مجری قرار موظف است فقط آنچه را که مورد نظر متقاضی است، صورت‌برداری کند نه بیشتر و نه کمتر.  مثلا اگر موضوع اجرای قرار، تحقیق از شهود در یک موضوع خاص باشد، حق ندارد در خصوص مسایل دیگر از شهود تحقیق کند یا اگر موضوع اجرای قرار، صورت‌برداری از اسناد معینی باشد، حق ندارد علاوه بر آن اسناد از سندهای دیگر که مورد تقاضا نیست، صورت‌برداری کند. 
در پاره اوقات ممکن است تقاضای تامین دلیل همزمان برای چند دلیل باشد، مثلا تصادفی واقع و خسارتی به اتومبیل وارد شده است. 
در این مورد متقاضی می‌تواند از دادگاه تقاضای تامین دلیل برای «شهادت شهود»، «معاینه محل» و «جلب نظر کارشناس» کند.

 مرجع صالح برای رسیدگی به درخواست تأمین دلیل 

درخواست تأمین دلیل در صلاحیت شورای حل اختلافی است که دلایل و امارات در حوزه آن واقع است، مگر در نقاطی که شورای حل اختلاف تشکیل نشده باشد که در این صورت باید به دادگاه مزبور داده شود.
همچنین بنا به ماده ۲۲ قانون شورای حل اختلاف، اگر تأمین دلیل توأم با دعوای اصلی یا در اثنای رسیدگی به دعوای اصلی مطرح شود و رسیدگی به دعوای اصلی در صلاحیت دادگاه باشد، رسیدگی به درخواست تأمین دلیل نیز در صلاحیت دادگاه خواهد بود.