قواعد و قوانین چک در حقوق ایران

چک چیست

طبق قانون چک نوشته ای است که به موجب آن صادرکننده وجوهی را که نزد محال علیه دارد، کاملاً یا بعضاً مسترد یا به دیگری واگذار می نماید. لذا با این تعریف مشخص می شود که چک وسلیه استرداد وجه است و به جای پول به کار می رود و نباید مانند سفته و برات به عنوان  وسیله اعتبار از آن استفاده کرد و  صادرکننده چک هنگام صدور می بایست  نزد بانک به میزانی که چک صادر می کند، محل (پول) داشته باشد.

چک دارای انواع مختلفی است که برای اخذ اطلاعات بیشتر در این خصوص می توانید مطلب بررسی حقوقی انواع چک را مطالعه نمایید .

مندرجات چک

طبق قانون تجارت برای اینکه چک به عنوان یک سند تجاری مورد حمایت قانونگذار قرار بگیرد و  از مزایای آن دارنده چک بتواند استفاده کند باید حتما در متن  آن به موارد زیر اشاره گردد .

الف – تاریخ صدور که باید از حیث روز ماه سال کامل بوده و معمولاً با تمام حروف هم نوشته می شود .

ب – مبلغ به عدد و به حروف

ج – محل پرداخت که در حال حاضر مشخصات بانک مندرج در چک است

د – گیرنده چک که ممکن است شخص معینی باشد یا چک در وجه حامل صادر شود.

ه – امضا صادر کننده چک و به هیچ وجه مهر به تنهایی نمی تواند جایگزین امضاء شود .

نحوه انتقال چک توسط گیرنده

انتقال چک به وسیله ظهرنویسی به عمل می آید ولی ذکر انتقال لزومی ندارد و ممکن است به صرف امضا در ظهر چک به دیگری منتقل شود اما باید توجه نمود در صورتی که چک در وجه حامل صادر شود می تواند انتقال با تسلیم آن به دیگری و بدون امضاء ظهر آن به عمل آید در حالیکه اگر چک در وجه گیرنده صادر شود  خط زدن حواله کرد بر روی چک موجب می گیرد گیرنده نتواند چک را به اشخاص ثالث انتقال دهد .

پرداخت وجه چک

بانک مکلف است  وجه چک را به محض تسلیم دارنده در صورت داشتن موجودی پرداخت نماید و مهمترین امتیاز چک این است که برای پرداخت هیچ نوع معطلی نداشته باشد. در واقع چک به جای اسکناس رایج و معمول به کار می رود.

پرداخت چک نباید وعده داشته باشد. زیرا چک برخلاف برات و سفته؛ به جای پول و جانشین پول است. طبق قانون کسی که وجه چک را دریافت می کند، باید ظهر آن را امضاء یا مهر نماید اگرچه چک در وجه حامل باشد. صدور چک ولو از محلی به محل دیگر، ذاتاً عمل تجاری نیست اما مقررات این قانون در خصوص ضمانت صادرکننده، ظهرنویس ها، اعتراض، اقامه دعوی ضمان و مفقودشدن راجع به برات، صدور قرار تأمین خواسته بدون سپردن خسارت احتمالی شامل چک نیز می شود.

وظایف دارنده چک

اگر  دارنده چک می خواهد از حمایت های قانون نسبت به چک برخوردار باشد  موظف است طبق مواعد مندرج در قانون ، وجه چک را مطالبه کند در غیر این صورت ممکن است از بعضی از امتیازات چک نتواند متمتع گردد .

دارنده چک می بایست با توجه به محل صدور چک در مواعد زیر چک را تسلیم بانک نماید 

الف –  در صورتی که چک در همان محل صدور، باید پرداخت شود، دارنده چک باید آن را ظرف 15 روز از تاریخ صدور مطالبه کند.

ب – در صورتی که چک از یک نقطه به نقطه دیگر صادر شده باشد، دارنده چک باید آن را ظرف 45 روز از تاریخ صدور مطالبه کند.

ج – در مورد چک هایی که از خارج صادر شده و باید در ایران پرداخت شود، مهلت مطالبه چهارماه از تاریخ صدور چک است.

اگر دارنده چک در زمان های فوق نسبت به وصول چک اقدام نکند حق وی در مراجعه به ظهرنویس ها ساقط می شود و دارنده چک فقط می تواند به صادرکننده چک مراجعه کند. نکته این است که در این حالت و عدم مراجعه دارنده ظرف مدت مقرر برای مطالبه وجه چک، اگر وجه چک به علتی که مربوط به محال علیه است، از بین رود، (مثلاً بانک ورشکسته شود) دعوی دارنده چک علیه صادرکننده نیز در دادگاه مسموع نخواهد بود زیرا اگر به اطمینان مراجعه دارنده چک نبود، صادرکننده وجه خود را دریافت می داشت و مواجه با ورشکستگی محال علیه نمی شد.

وکیل چک

موارد صدور گواهی عدم پرداخت توسط بانک

1- نداشتن محل چک اعم از نقد یا اعتبار قابل استفاده.

2- صادرکننده چک دستور عدم پرداخت وجه چک و تمام یا قسمتی را دهد.

3- صادرکننده چک تمام یا بخشی از محل چک را از بانک خارج و یا غیر قابل استفاده نماید مثل توقیف از ناحیه مقامات قضایی.

4- صادرکننده چک، آن را طوری تنظیم کند که بانک به عللی از قبیل عدم مطابقت امضاء، قلم خوردگی، اختلاف در مندرجات چک و غیره از پرداخت وجه چک امتناع کند.

نکته: هرگاه در متن چک، شرطی برای پرداخت ذکر شده باشد، بانک به آن شرط ترتیب اثر نخواهد داد؛ چون بانک نمی تواند در خصوص تحقق یا عدم تحقق شرط بررسی کند.

نحوه صدور گواهی عدم پرداخت

دارنده چک باید با مراجعه به بانک، اقدام به دریافت گواهی عدم پرداخت نماید که در حکم واخواست است  در این گواهی بانک باید مشخصات چک، هویت و نشانی کامل صادرکننده را ذکر کند و علت عدم پرداخت را تیز صریحاً قید و آن را مهر و امضا نموده و به دارنده چک تحویل دهد و در این برگه باید مطابقت امضا صادرکننده با نمونه امضای موجود در بانک یا عدم مطابقت آن را در حد عرف بانکداری تصدیق کند.

بانک مکلف است به منظور اطلاع صادرکننده چک، فوراً نسخه دوم این برگ را به آخرین نشانی صاحب حساب که در بانک موجود است ارسال دارد. در برگه مزبور باید نام نام خانوادگی و نشانی کامل دارنده چک قید شود.

چنانچه موجودی حساب صادرکننده چک نزد بانک کمتر از مبلغ چک باشد، اگر دارنده تقاضا کند بانک باید همان مبلغ را به دارنده بدهد و دارنده چک با قید مبلغ دریافت شده در پشت چک و تقسیم آن به بانک، گواهی عدم پرداخت مشتمل بر مشخصات چک و مبلغ پرداخت شده از بانک را دریافت دارد. چک مزبور نسبت به همان مبلغی که پرداخت نشده، بی محل محسوب می شود و گواهینامه عدم پرداخت برای دارنده چک، جایگزین چک است.

متعاقب صدور گواهی عدم پرداخت و بعد از ثبت غیرقابل پرداخت بودن چک و یا کسری مبلغ چک در سامانه یکپارچه بانک مرکزی، این سامانه مراتب را به صورت برخط به تمام بانک‌ها و مؤسسات اعتباری اطلاع می‌دهد و طبق قانون اصلاح قانون چک  حداکثر ظرف ۲۴ ساعت تمام بانک‌ها و مؤسسات اعتباری مکلفند به محض ثبت مشخصات چک در سامانه یکپارچه بانک مرکزی ،  تا هنگام رفع سوءاثر از چک اقدامات زیر را انجام دهند .

1 –  کلیه موجودی حساب‌ها و کارت‌های بانکی صادر کننده چک برگشتی  که تحت هر عنوان نزد بانک یا مؤسسه اعتباری می باشد به میزان کسری مبلغ چک مسدود نمایند .

2 – از افتتاح هرگونه حساب بانکی ؛ صدور کارت بانکی جدید  به نام صادر کننده چک برگشتی امتناع نمایند .

3- از پرداخت هرگونه تسهیلات بانکی یا صدور ضمانت‌نامه‌های ارزی یا ریالی و یا گشایش اعتبار اسنادی ارزی برای صادر کننده چک برگشتی استنکاف نمایند .

برای اطلاع از نحوه رفع سوء اثر از چک  مطلب نحوه پاک کردن سابقه چک برگشتی را مشاهده فرمایید .

برای وصول وجه چک، دارنده چک می تواند با دردست داشتن لاشه چک و گواهی عدم پرداخت علاوه بر دفاتر خدمات قضایی و شورای حل اختلاف  طبق «قوانین و آئین نامه مربوطه به اجرای مفاد اسناد رسمی» وجه چک یا باقیمانده آن را از صادرکننده وصول کند.

نحوه وصول چک برگشتی از طریق ثبت

یکی از طرق وصول وجه چک مراجعه به دایره‌ی اجرای ثبت اسناد و املاک است که در ادامه به نحوه وصول چک از طریق اجرای ثبت می پردازیم
منظور از اجرائیه ثبت یا دایره‌ی اجرای ثبت، واحد اجرای اسناد اداره اسناد و املاک محل صدور گواهی عدم پرداخت چک است؛ یعنی محلی که بانک طرف حساب صادر کننده چک در آن محل واقع است.

مدارک و شرایط لازم جهت وصول وجه چک از طریق اجرای ثبت

الف – گواهی عدم پرداخت
ب –  تصویر مصدق چک
ج –  تقاضای کتبی صدور اجرائیه
لازم است چک بر عهده­‌ی یکی از بانک­‌های مجاز کشور صادر شده باشد و  اصل چک و گواهی عدم پرداخت صادره از سوی بانک به اجرای ثبت محل تسلیم شود و  امضای چک با نمونه امضای صادرکننده در بانک مطابقت داشته باشد.

نحوه وصول وجه چک از طریق اجرای ثبت

متقاضی صدور اجرائیه کسی است که یا چک در وجه‌­أش صادر شده یا کسی که چک به نام او پشت­‌نویسی شده و یا کسی که حامل چک است در حالتی که چک در وجه حامل است. در حالی که شکایت کیفری را فقط دارنده چک (یعنی شخصی که چک به نام او برگشت شده‌است)، می‌تواند مطرح نماید. پس کسی که پس از مراجعه به بانک هم چک به او منتقل شده می­‌تواند تقاضای صدور اجرائیه کند.
در پاسخ به این سوال که علیه چه کسی می‌­توان تقاضای صدور اجرائیه کرد، باید گفت: علیه صادرکننده چک فقط می‌توان تقاضای صدور اجرائیه کرد. پس اگر چک، ضامن یا ظهرنویس داشته باشد، نمی­‌توان تقاضا کرد که علیه آن­‌ها اجرائیه صادر شود.
درخواست صدور اجرائیه مقید به مهلت خاصی نیست اما شخصی که قصد دارد از طریق واحد اجرای اداره ثبت اسناد و املاک مبلغ چک خود را وصول کند باید عین چک را تحویل این واحد داده و تقاضای خود در خصوص صدور اجرائیه را به صورت کتبی به این اداره تقدیم نماید. پس از این براساس مبلغ مندرج در تقاضانامه علیه صادرکننده اجرائیه صادر می­‌شود. پس از امضای اجرائیه، برگ اجرائیه ابلاغ می­‌شود. تا ۱۰ روز پس از ابلاغ باید بدهکار با طلبکار تسویه حساب کرده و به نحوی مبلغ چک را پرداخت کند. اگر پرداخت نکند طلبکار باید تقاضای بازداشت مال بدهکار را به اداره ثبت بدهد. برای توقیف اموال بدهکار، طلبکار باید مشخصات مالی را که متقاضی توقیف آن است به اداره ثبت بدهد. در این صورت اداره ثبت به صورت فوری مال معرفی شده را از اموال بدهکار توقیف می­‌کند. توقیف مال به این نحو است که دستور توقیف به مأمور اجرا صادر می­‌شود. پس از توقیف مال، ارزش آن توسط کارشناس ارزیابی می­‌شود. هم طلبکار و هم بدهکار می­‌توانند به نظر کارشناس اعتراض کنند. پس از آن با درخواست طلبکار آگهی مزایده تنظیم می­‌شود. پس از برگزاری مزایده اگر مال از نوع منقول باشد به برنده مزایده تحویل داده می­‌شود و اگر غیرمنقول باشد، سند انتقال تنظیم شده و به یکی از دفاتر رسمی جهت انتقال ارسال می‌شود. با فروش مال توقیف شده از طریق برگزاری مزایده، مبلغ چک به طلبکار پرداخت می­‌شود.

برای اخذ اطلاعات بیشتر در این خصوص می توانید مطلب  نحوه ی وصول چک از طریق اجرای ثبت را مطالعه نمایید .

نحوه وصول چک از طریق دادگاه 

بررسی قانون جدید چک مصوب ۱۳۹۷/۸/۱۳ نشان می دهد دارنده چک بر خلاف گذشته و بدون نیاز به تقدیم دادخواست  می‌تواند با ارائه گواهینامه عدم پرداخت، از دادگاه صالح صدور اجرائیه نسبت به کسری مبلغ چک و حق‌الوکاله وکیل طبق تعرفه قانونی را درخواست کند. طبق  قانون اصلاح قانون صدور چک مصوب ۱۳ آبان ۹۷  دادگاه مکلف است در صورت وجود شرایط زیرحسب مورد علیه صاحب حساب، صادر‌کننده یا هر دو اجرائیه صادر کند .

الف- در متن چک، وصول وجه آن منوط به تحقق شرطی نشده باشد

ب- در متن چک قید نشده باشد که چک بابت تضمین انجام معامله یا تعهدی است.

ج- گواهینامه عدم پرداخت به‌دلیل دستور عدم پرداخت صادر نشده باشد.

صادرکننده مکلف است ظرف مدت ۱۰ روز از تاریخ ابلاغ اجرائیه، بدهی خود را بپردازد یا با موافقت دارنده چک ترتیبی برای پرداخت آن بدهد یا مالی معرفی کند که اجرای حکم را میسر کند؛ در غیر این‌صورت اجرای احکام دادگستری، اجرائیه را به مورد اجرا گذاشته و طبق قانون نحوه اجرای محکومیت های مالی  نسبت به استیفای مبلغ چک اقدام می‌کند.

طب قانون مذکور دارنده چک می تواند اموال و داراییهای صادر کننده را جهت توقیف به دادگاه معرفی کند و چنانچه اموالی از وی به دست نیاید می تواند صدور حکم جلب و بازداشت صادر کننده چک را از دادگاه بخواهد .

چند نکته مهم راجع به چک 

صادر کننده چک 

 صادرکننده چک کسی که چک را صادر کرده پرداخت وجه چک از حساب او صورت می گیرد.

دارنده چک

دارنده چک  کسی که برای اولین بار به برای وصول چک به بانک مراجعه می کند. (چک می تواند در وجه او ، پشت نویسی شده برای او ، در وجه حامل در دست او باشد یا وی قائم مقام  قانونی باشد)

ظهرنویس چک

ظهرنویس چک  کسی که  چک در وجه او صادر شده و او در پشت چک ، آن را به دیگری واگذار می نماید.چک ممکن است چندین بار ظهر نویسی گردد برای اطلاع از مسئولیت ظهر نویس می توانید مطلب مسئولیت امضاء کنندگان ظهر چک را مطالعه نمایید .

 ظهرنویس با ضامن متفاوت است و  ضامن  کسی که پرداخت وجه چک را ضمانت نموده است.

در صورت نیاز به اخذ اطلاعات بیشتر و مشاوره شبانه روزی با وکیل چک به اینجا مراجعه کنید .