جهیز، مالی است که زن علی الرسم، در موقع ازدواج با خود به منزل شوهر می‌برد و علاوه بر استفاده خود، به شوهر نیز اجازه انتفاع و استفاده از آن را می دهد این مال، در مالکیت زن خواهد ماند و شوهر مالک آن نمی‌شود. جهیزیه، اصطلاح دیگرجهیز است به عبارت دیگر جهیزیه نیز مانند مهریه یا نفقه یکی دیگر از حقوق مادی زن است که هر زمانی بخواهد، می‌تواند آن را از همسرش مطالبه کند. طبق قانون ایران جهیزیه به رسم امانت از سوی زوجه در ابتدای زندگی در اختیار زوج قرار می‌گیرد و زوج فقط می‌تواند از منافع آن استفاده کند اما مطابق قانون، عاریه دهنده می تواند هر زمانی که اراده کرد، مورد عاریه را از عاریه گیرنده پس بگیرد.
ماهیت حقوقی جهیزیه
در قانون مدنی، تعریفی از جهیز یا جهیزیه و ماهیت حقوقی آن نیامده است یکی از اشکالات وارده در این قانون نیز، سکوت قانونگذار در این باره و مسکوت گذاردن این موضوعِ چالش برانگیز بین خانواده‌ها و مردان و زنان در دعاوی خانوادگی است .
همانطور که بیان شد جهیزیه، از زمرة حقوق مالی زوجه (زن) در نظام حقوقی ایران است که جدای از تفاوت‌های عرفی و فرهنگی مربوطه در مناطق مختلف جامعه، از حیث نحوه و چگونگی تهیه و تخصیص آن به زندگی مشترک، از جهت حقوقی دارای وضعیت‌های خاصی برای مطالبه و استرداد آن است. استرداد جهیزیه، نوعاً به هنگام اختلافات بین پسر و دختر و مرد و زن و خانواده‌ها مطرح شده و از بازخوردهای اخلاقی، عاطفی و حقوقی متعددی نیز برخوردار است. در اثنای اختلافات بین آنها (مردان) معمولاً، از وجود و حضور جهیزیه در منزل مشترک بعنوان ابزاری برای تسویه حساب و ارضای تمایلات و خواسته‌های شخصی و اهداف فردی و خانوادگی خویش استفاده کرده و بعضاً، نیز ضمن تعدی و تفریط نسبت به آن یا تخریب وسایل متعلق به همسر خود یا حبس آنها به نفع خویش و اشخاص ثالث، بر طبل تو خالی منویات شخصی و خانه مان برافکن مزبور، به جای احترام به هم اندیشی و همدلی در حفظ زندگی مشترک می‌کوبند.! ۷ در بسیاری از خانواده‌ها مرسوم است که زن، به فراخور دارایی خود و کسانش، تمام یا بخشی از اثاث مورد نیاز را به خانه شوهر ببرد. این رسم را دلایل گوناگون اجتماعی و روانی بوجود آورده است: تامین معاش خانواده به عهدة شوهر است، ولی زن نیز میل دارد در این تلاش او را یاری دهد. در تقسیم سنتی کار بین زن و مرد (زن) به تنظیم امور خانه می‌پردازد و از کار خود درآمدی ندارد. پس، ناچار باید مالی به همراه برد و بدین گونه، سهمی از این بار به دوش کشد و همسر را کمک کند. در واقع، آوردن جهیزیه، نشانه صمیمیت و مظهری از روح تعاون بین خانواده زن و شوهر است. از سوی دیگر، بر طبق قانون، دختر خانواده نصف پسر ارث می‌برد و دادن جهیزیه به دختر راهی است برای تعدیل قانون. به هرحال، اگر جهیز از مال دختر نباشد، خانواده اش آنرا به او تملیک می‌کنند. آوردن جهیزیه به معنای انصراف از مالکیت یا شریک ساختن شوهر در آن نیست.
حق مالکیت زن باقی می‌ماند، ولی شوهر نیز از منافع آن بهره مند می‌شود و می‌تواند بطور متعارف، این اموال را استعمال کند.از نظر حقوقی، آوردن جهیزیه، نوعی اباحة تصرف است و هیچ حقی برای شوهر ایجاد نمی‌کند. بنابراین، هرگاه زن بخواهد، می‌تواند جهیزیه را به دیگری انتقال دهد یا به خانه پدری برگرداند، ولی از جهت اخلاقی، زن این اموال را به خانواده اختصاص می‌دهد تا صرف نیازهای افراد آن شود. اینگونه است که برای تشکیل خانواده، زن و شوهر، اموال خود را به اشتراک مورد استفاده قرار می‌دهند.بااین وجود، هنگام ترک خانه شوهری و انحلال نکاح، این نزاع به میان می‌آید که آیا جهیزیه، همچنان باقی و در تصرف شوهر است یا بر اثر استعمال یا تصرفات دیگر از بین رفته است؟ در زمان وقوع اختلاف و با فرض عدم وجود سیاهه جهیزیه و ثبت تحویل آن به شوهر، دادگاه و مرجع رسیدگی کننده در مقام حل اختلاف و رسیدگی به موضوع؛ باید به عرف و عادت و اوضاع و احوال، از حیث احراز تعلق عرفی وسایل به مرد یا زن توجه کند. در جایی که قراین خارجی وجود ندارد، باید از اماره تصرف طبق ماده ۳۵ قانون مدنی ( تصرف بعنوان مالکیت، دلیل مالکیت است، مگراینکه خلاف آن ثابت شود)، یاری خواست. ماده ۷۹ آئین نامه اجرای مفاد اسناد رسمی لازم الاجراء، در مورد طلبکار یکی از زوجین که برای توقیف اموال او به محل سکونت مشترک آنها رجوع می‌کند، این ادعا را پذیرفته است. دیوان عالی کشور نیز در حکم شماره ۲۳۶-۱۷ر۲ر۲۵ شعبه ۶، مفاد ماده مزبور را بعنوان قاعده کلی پذیرفته است و می‌گوید: «….اصولاً، آنچه را از اثاثیه خانه که عرفاً و عادتاً، اختصاص به هر یک از زن و مرد دارد باید متعلق به او محسوب داشت…». ۸ باید دانست که دلالت عرف بر اختصاصی بودن اموال تنها به عنوان حکم ظاهر و اماره داشتن تصرف اضافی پذیرفته می‌شود، پس، هرگاه ثابت شود که شوهر هیچگونه تصرفی بر مالی که عادتاً، مورد استفاده مردان قرار می‌گیرد، در اقامتگاه مشترک آنان است، ندارد و برعکس، همیشه زن آن را در اتاق یا صندوق اختصاصی خود گذارده است، نمی‌توان چنین مالی را نیز در تصرف قرار داد. زیرا، بنا به فرض؛ اثاث مورد نزاع در خانه‌ای است که طرفین در آن تصرف مشترک دارند.
مسئولیت شوهر در خصوص خسارت های وارد شده به جهیزیه
زوج نیز به عنوان امین زوجه، فقط تا زمانی که از آن درست استفاده کند و صدمه ای به آن نزند می‌تواند از جهیزیه استفاده کند. مطابق قانون زوج در صورت استفاده درست، نسبت به عین اموال مسئولیت ندارد؛ مثلا اگر جهیزیه زنی بر اثر افتادن در حین حمل و نقل یا نوسان برق صدمه دید یا این که بر اثر مرور زمان مستهلک شد، زوج هیچ مسئولیتی در این خصوص ندارد و نیازی نیست غرامتی به زوجه بدهد.
مسئول تهیه اسباب و اثاثیه لازم برای زندگی مشترک
بر مبنای قونین موضوعه کشور در جال حاضر تهیه کلیه اسباب و اثاث خانه به عهده مرد است و زن اساسا وظیفه‌ای ندارد جهیزیه‌ای با خود به خانه همسرش بیاورد و به عنوان اثاث خانه در اختیار مرد قرار دهد. این مساله که ممولا دختر مبادرت به تهیه قسمت اعظم اسباب و ا ثاثیه می نماید رسم و عرفی است که در جامعه ایران پذیرفته شده و به آن عمل می‌شود، اما از نظر قانونی و شرعی پشتوانه و اجباری برای آن وجود ندارد. لذا وقتی زن جهیزیه خود را مطالبه کند و بر اساس اقرار مرد، شهادت شهود یا فهرست سیاهه و دیگر دلایل محکمه پسند ثابت شود که زن مقدار و اقلام مشخصی از اثاث البیت را به عنوان جهیزیه به خانه مرد آورده و تحویل مرد داده، هر زمان اراده کند می‌تواند از زوج این وسایل را پس بگیرد و زوج حق مخالفت ندارد و مکلف است عین این وسایل را متناسب با شأن زوجه به عنوان نفقه برای او فراهم کند. این موضوع هم بستگی به هیچ چیز ندارد و زن حتی در زمانی که با همسرش زندگی می کند نیز می تواند جهیزیه اش را از او مطالبه کند.
مالک جهیزیه بعد از فوت زن
مطابق قانون، همسران در مسائل مالی خود استقلال دارند. به همین دلیل جهیزیه نیز مالی است که متعلق به زوجه است و اگر زمانی زن فوت کند، اموالی که از او به جا می ماند به میزان سهم الارث به ورثه تعلق می‌گیرد. جهیزیه نیز به چنین سرنوشتی دچار می‌شود. اگر زوج و زوجه صاحب فرزند باشند، یک چهارم اموال به مرد به ارث میرسد و اگر صاحب فرزندی نباشند، یک دوم اموال به مرد به ارث رسیده و بقیه اموال میان سایر وراث تقسیم می شود.
نحوه تهیه سیاهه برای جهیزیه
برای پیشگیری از بروز اختلاف یا به منظور داشتن مدرک و دلیل کافی در فرض مطرح شدن دعواي استرداد جهيزيه و پيشگيري از اختلاف در ميزان جهيزيه، زوجه می‌تواند جزيیات اموال مربوط به جهيزيه خود را در سیاهه‌اي يادداشت كند. به اين نوشته اصطلاحا سياهه جهيزيه گفته مي‌شود. سیاهه جهيزيه تهیه شده توسط زوجه بايد به امضای زوج برسد. امضای زوج به سیاهه جهيزيه اعتبار می‌دهد، اما در صورتي كه اثر انگشت شوهر نيز در ذيل سیاهه اموال زن درج شود، این موضوع اعتبار این سند عادي را بیشتر خواهد كرد. در سیاهه اموال زوجه ذکر می‌شود که به عنوان مثال یخچال، ماشین لباسشویی، اجاق گاز و نظاير آن به عنوان جهیزیه تهیه شده است. لازم به ذكر است تا زماني كه شوهر این سیاهه اموال را امضا نكرده باشد و در ضمن دو نفر هم به عنوان شاهد زیر آن سياهه اموال را امضا نكرده باشند، چنين سياهه جهيزيه‌اي اعتبار نخواهد داشت. بهتر است تا شهود امضاكننده ذيل اموال مربوط به جهيزيه، مذکر باشند و ترجيحا از خويشانوندان زن نيز نباشند. پس از آنكه شوهر و آن دو شاهد زير سياهه جهيزيه را امضا كردند، این سیاهه حالت سند عادی را پیدا می‌کند که در زمان بروز اختلاف می‌تواند برای اثبات ادعای زن به کمک او بیاید. در حالت ديگر در صورتي كه وجهي به شکل مستقیم بابت جهیزیه زن پرداخت شود و به عنوان مثال با این وجه پرداختي وسایل خانه مشترك خریداری شود،بايد يك فاکتور معتبر براي هر يك از اموال خريداري‌شده به نام زوجه تهيه شود. در زمان بروز اختلاف، زوجه بايد ثابت کند، وسایلی که او خریده بود و به عنوان جهیزیه با خود به خانه بخت آورده، در اختیار وي بوده است. در اين موارد ممکن است زوجه مالي را خريداري كند، اما هیچ وقت آن را به خانه مشترك نبرد، مهم اين است که این اموال در قالب جهیزیه به شوهر داده شود یا لااقل در دسترس و اختیار او باشد. همانطور كه گفته شد، سياهه اموال يك نوع سند عادي به حساب مي‌آيد اما در صورتي كه سیاهه اموال مربوط به جهيزيه در دفترخانه اسناد رسمی تنظیم شود، این نوشته حکم سند رسمی را پیدا خواهد كرد. همچنين می‌توان امضای زوجه را در دفترخانه اسناد رسمي گواهی کرد تا در صورت ادعای انکار، جعل و تردید توسط شوهر يا ديگران، گواهي مذكور اعتبار داشته باشد. هر چند اين توصيه‌ها مطرح مي‌شود، در جامعه چنین رويه‌اي مرسوم نیست که زوج در دفترخانه اسناد رسمي حاضر شوند و از او گواهی امضا بگیرند بلکه به طور معمول خانواده زن فهرستی از اموال مربوط به جهيزيه را يادداشت مي‌كند و از زوج مي‌خواهد ذيل آن سند عادي را امضا كند تا نشان‌دهنده اين باشد كه وسایل یادشده به عنوان جهیزیه در اختیار او قرار گرفته است. همچنين در اين سیاهه اموال مشخصات جهيزيه توصيف می‌شود كه به عنوان مثال داراي چه ماركي است.
انکار دریافت جهیزیه از طرف زوج
یکی از سادهترین شیوههایی که مردان هنگام بروز اختلاف و برای فرار از پس دادن جهیزیه انتخاب می‌کنند «انکار امضای خود» است. آنها میگویند امضای من جعل شده است. در این مواقع ، امضا به کارشناس داده می شود و پس از رسیدگی به اصالت سند، موضوع بررسی خواهد شد. ممکن است گاهی بر اثر مرور زمان سیاهه از بین برود. در چنین شرایطی، باز هم مطابق قانون که در آن «ادله اثبات دعوی» تعیین شده، اولین و قوی ترین دلیل برای اثبات وجود جهیزیه «اقرار» است. شهادت شهود نیز در مرحله بعدی قرار دارد و در نهایت دادگاه به «قسم دادن» متوسل می‌شود. شاید یکی از شیوههای مناسب برای جلوگیری از بروز مشکلات احتمالی این باشد که جهیزیه نیز در عقدنامه به عنوان «سندی رسمی» درج شود تا این مساله نیز اعتبار سند رسمی را پیدا کند و مندرجات آن برای دو طرف لازم الاجرا شود. ممکن است برخی افراد تصور کنند فیلم‌هایی که در زمان بردن جهیزیه به خانه داماد گرفته می‌شود، می‌تواند به عنوان دلیلی برای اثبات دعوی در دادگاه به کار گرفته شود، اما: «طبق قانون فیلم و نوار صوتی به عنوان دلیل در محکمه قابل استناد نیست، اما اگر فیلمی باشد که اصالت آن مورد تایید طرفین باشد و زوج اصالت آن را انکار نکند و مدعی ساختگی و جعلی بودن آن نباشد، چنین موردی به عنوان اماره که به دیگر دلایل کمک می کند از سوی قاضی بررسی می شود.» نکته قابل ذکر دیگر در این زمینه، «شروط احتمالی» است که ممکن است همسران بخواهند در زمینه جهیزیه در عقدنامه خود ذکر کنند. اگر زن در عقدنامه شرط کند که جهیزیه را هنگام ازدواج به زوج واگذار کردم، یا این که بنویسد: کل جهیزیه را بخشیدم یا به همسرم فروختم و صلح کردم، چه در عقدنامه و چه در قالب اسناد رسمی دیگر، این مساله معتبر خواهد بود و دیگر زن نمیتواند نسبت به جهیزیه ادعایی داشته باشد اما اگر چنین عقدی میان زوج و زوجه برقرار نباشد، قانون مطابق «عقد عاریه» در مورد جهیزیه تصمیم خواهد گرفت. اما برای همسرانی که جهیزیه را با توافق و پول مشترک یکدیگر تهیه می‌کنند، شاید ذکر این عبارت پیشنهادی از سوی قاضی بیات در عقدنامه بتواند از بروز مشکلات بعدی جلوگیری کند: «زوجه تمام/ قسمتی/ نیمی و… از اقلام سیاهه جهیزیه را عینا به زوج صلح و منتقل کرد و هیچ ادعایی در این خصوص ندارد. »
ضمانت اجرای تخریب جهیزیه توسط زوج
جهیزیه به عنوان «امانت» در اختیار مرد قرار می‌گیرد. اگر مرد در استفاده از این وسایل روزی «جو زده» شود و به آنها آسیب رسانده و آنها را بشکند، همسر وی می‌تواند با مراجعه به دادسرا و طرح شکایت، از همسر خود شکایت کیفری کند. البته اگر از بین رفتن جهیزیه غیر عمدی باشد، دردسری متوجه مرد نیست. ممکن است کل وسایل برقی زن در اثر نوسان برق بسوزد. در چنین حالتی مرد موظف است برای ادامه زندگی وسایلی متناسب با شأن زن تهیه کرده و در خانه او قرار دهد اما اگر مثلا مردی عمدا کاری انجام دهد که برق دچار نوسان شده و وسایل الکترونیکی زن بسوزد، قانونا مجرم است. یا اگر در ماشین لباسشویی ۱۰ کیلویی، ۲۰ کیلو لباس بریزد و باعث خرابی آن شود، موظف به تامین عین آن وسیله برای همسرش است زیرا مطابق قانون در استفاده از این وسیله کوتاهی و زیاده روی کرده است. فارغ از همه محدودیت‌هایی که قانون برای چنین مواردی پیش بینی کرده است باید گفت که لازم است عرف و عادات غلط و خلاف شرع و قانون را کنار بگذاریم. وقتی می‌پذیریم و می‌دانیم زن وظیفه‌ای برای تهیه جهیزیه ندارد، نباید این عرف را آنقدر سنگین کنیم که به خانواده‌هایی که مثلا چند دختر دارند فشار بیاید و مجبور شوند برای کم نیاوردن و تحقیر نشدن در مقابل دیگران، با توسل به وام‌های سنگین مجبور به تهیه جهیزیه برای دختران خود شوند. در شرع اسلام و در زمان پیامبر اکرم(ص) نیز، هنگام ازدواج امام علی(ع) و حضرت فاطمه(س)، مهریه حضرت زهرا(س) مقدار کمی بود و شامل وسایل ابتدایی برای زندگی می‌شد، اما در حال حاضر این مساله فشار مالی زیادی را بر مردم وارد می‌کند. البته نباید عرف را هم زیر پا گذاشت و باید تعادلی در این زمینه ایجاد و البته عرفهای غلط کنار گذاشته شود .
تفاوت جهیزیه با وسایل شخصی زن
جهیزیه، به مجموعه وسائل و اشیایی که از سوی خانواده دختر به عروس به هنگام عزیمت به منزل بخت (شوهر) تسلیم می‌گردد، اطلاق می‌شود. جهیزیه، مالی است که دختر (زن)، بنا به عرف و رسومات جامعه و خانواده، در موقع ازدواج با خود به منزل شوهر می‌برد که علاوه براستفاده خود، به شوهر نیز اجازه انتفاع از آن را می‌دهد. جهیزیه، جزء اموال زوجه بوده و می‌تواند هرگونه دخل و تصرفی در آن نماید و حتی، می‌تواند زوج را از دسترسی بدان‌ها منع کرده و از وی درخواست تهیة اثاثیه و وسایل منزل کند و جهیزیه خویش را نیز در جایی محفوظ دارد؛ لذا شوهر مالک آن محسوب نمی‌شود.۱۱ برخلاف جهیزیه، وسایل شخصی زوجه با وجود تعلق آن به وی به مانند جهیز، استفاده از آن، نوعاً توسط شخص وی صورت گرفته و او، همسر خویش را مجاز به استفاده از آن ندانسته و نمی‌داند. این وسایل، برخلاف جهیزیه که مورد استفاده مشترک در منزل شوهر قرار می‌گیرد، به تنهایی از سوی وی استفاده می‌شود.
امکان ملزم کردن زن به آوردن جهیزیه
برخلاف تصور عامه مردم و رسومات معمول در جامعه- دختر و خانواده وی ملزم به تهیه و آوردن جهیزیه یا تخصیص آن در منزل شوهر نبوده و الزامی قانونی در این باره وجود ندارد. زوجه می‌تواند با درخواست از زوج و ابلاغ رسمی مراتب به وی به موجب اظهارنامه؛ از وی تقاضای تهیه مسکن با اسباب تمکین و لوازم منزل مشترک نماید و تعهدی به آوردن جهیزیه به منزل مشترک از جهت حقوقی و قانونی نخواهد داشت. بدین ترتیب، جهیزیه، ناشی از توافق عرفی بین خانواده‌ها و پسر و دختر بوده و کمیت و کیفیت آن، بنا به ملاحظات فرهنگی، خانوادگی، منطقه‌ای و اقتصادی آنها متفاوت است. گرچه، عرف بعنوان رویة مستمر می‌تواند از مبانی و منابع حقوق محسوب گردد، اما این رویه عرفی مستمر از حیث کمی، کیفی و شکلی نسبت به جهیزیه در خانواده‌های مختلف و مناطق متعدد، متفاوت بوده و نمی‌توان به آن، بعنوان یک رویه مستمرِ متحدالشکل الزام آور عرفی، لزوماً نگریست .
نحوه تنظیم دادخواست استردارد جهیزیه
ممکن است اختلاف میان زن و شوهر در خصوص جهیزیه کار را به تقدیم دادخواست مطالبه جهیزیه بکشاند. در این صورت زن باید دادخواستی با خواسته صدور حکم بر محکومیت خوانده بر استرداد جهیزیه مطابق لیستی که پیوست دادخواست می‌کند تنظیم کند و میزان خواسته را تقویم کند. در شرح خواسته چنین دادخواستی معمولا به دادگاه با الفاظی مشابه با آنچه در ادامه می‌آید توضیحاتی ارایه می‌شود: ریاست محترم مجتمع قضایی سلام‌علیکم. احتراما با تقدیم دادخواست و ضمایم پیوست آن به استحضار جنابعالی می‌رساند اینجانب به تاریخ … به موجب سند ازدواج شماره … تنظیمی در دفتر ازدواج شماره … شهر … به عقد دایم زوجیت خوانده محترم درآمدم. خوانده مدت سه ماه است که به بهانه‌های واهی اینجانب را از منزل مشترک اخراج کرده است و دادخواست طلاق تقدیم دادگاه نموده است. نظر به اینکه کلیه جهیزیه اینجانب در حال حاضر در تصرف خوانده است بیم تضییع و تفریط خواسته می‌رود بنابراین با استناد به مواد 108 و 122 قانون آیین دادرسی مدنی صدور قرار تامین خواسته عین جهیزیه و در ماهیت مستناد به مواد 619 و 620 قانون مدنی و مواد 198 و 519 قانون آیین دادرسی مدنی صدور حکم بر محکومیت خوانده بر استرداد جهیزیه با احتساب همه خسارات قانونی مورد استدعاست.
ثبت ديدگاه