معنی عسر و حرج

عسر و حرج یکی از قواعد فقهی است که در رابطه زوجین نیز قابل اعمال است و به معنای تکلیفی است که موجبات سختی را برای مکلف به وجود می‌آورد. هر مشقت و ضرری عسر و حرج به شمار نمی‌آید زیرا مطلق مشقت در بسیاری از تکالیف وجود دارد. برای مثال روزه گرفتن بیمار موجب سختی و مشقت وی است و در اینجا روزه گرفتن به واسطه قاعده فقهی «نفی عسر و حرج» از دوش فرد بیمار برداشته می‌شود.

این مثال را مطرح کردیم که بگوییم عسر و حرج فقط در خصوص طلاق گرفتن مصداق ندارد و این موضوع که قانونگذار به واسطه عسر و حرج اجازه داده است که زوجه به زندگی مشترک پایان دهد به دلیل همین قاعده نفی عسر و حرج است.

تاثیر عسر و حرج در طلاق از طرف زن

بر اساس ماده ۱۱۳۰ قانون مدنی «در مورد زیر زن می‌تواند به حاکم شرع مراجعه و تقاضای طالق كند و در صورتی که برای محکمه ثابت شود که دوام زوجیت موجب عسر و حرج است، می‌تواند برای جلوگیری از ضرر و حرج زوج را اجبار به طلاق كند و در صورت میسر نشدن به اذن حاکم شرع طلاق داده می‌شود.»

مصادیق عسر و حرج زن

همچنین در تبصره این ماده آمده است «عسر و حرج موضوع این ماده عبارت است از به وجود آمدن وضعیتی که ادامه زندگی را برای زوجه با مشقت همراه ساخته و تحمل آن مشکل باشد و موارد ذیل در صورت احراز توسط دادگاه صالح از مصادیق عسر و حرج محسوب می‌شود:

1- ترک زندگی خانوادگی توسط زوج حداقل به مدت 6 ماه متوالی یا 9 ماه متناوب در مدت یک سال بدون عذر موجه.

2- اعتیاد زوج به یکی از انواع مواد مخدر یا ابتلای وی به مشروبات الکلی که به اساس زندگی خانوادگی خلل وارد آورد و امتناع یا عدم امکان الزام وی به ترک آن در مدتی که به تشخیص پزشک برای ترک اعتیاد الزم بوده است. در صورتی که زوج به تعهد خود عمل نكند یا یا پس از ترک، مجددا به مصرف موارد مذکور روی آورده، بنا به درخواست زوجه، طلاق انجام خواهد شد.

3- محکومیت قطعی زوج به حبس پنج سال یا بیشتر.

4- ضرب و شتم یا هرگونه سوء استفاده مستمر زوج که عرفا با توجه به وضعیت زوجه قابل تحمل نباشد.

5- ابتلای زوح به بیماری‎های صعب‌العلاج روانی یا مسري یا هر عارضه صعب‌العلاج دیگری که زندگی مشترک را مختل كند. موارد مندرج در این ماده مانع از آن نیست که دادگاه در سایر مواردی که عسر و حرج زن در دادگاه احراز شود ، حکم طلاق صادر کند.»
بنابراین باید گفت این موارد از مصادیق عسر و حرج بوده و اگر زوجه به دلایلی غیر از موارد بیان‎شده در قانون، در عسر و حرج و سختی باشد، می‎تواند با اثبات آن در محضر دادگاه درخواست طلاق کند.

روش اثبات عسر و حرج

نکته مهمی که برای تقاضای طلاق به واسطه عسر و حرج باید به یاد داشته باشیم، اثبات مصادیق عسر و حرج و احراز آن در دادگاه است تا قاضی را برای صدور حکم طلاق به واسطه عسر و حرج مجاب کنیم. برای مثال اثبات «ترک انفاق» که موجب تنگدستی و قرار گرفتن زن در وضعیت عسر و حرج می‌شود، با ادله متعدد مانند حکم قطعی مبنی بر الزام بر تأدیه نفقه و حکم قطعی کیفری مبنی بر ترک انفاق توسط زوج به استناد ماده ۵۳ قانون حمایت خانواده امکانپذیر است.

یا در خصوص موضوع عسر و حرج به واسطه اعتیاد همسر در طلاق به درخواست زن که در بند دیگری ذکر شده است، چنانچه در این رابطه حکمی مبنی بر محکومیت زوج صادر یا پرونده قضایی مطرح باشد یا استناد به سوابق بستری شدن زوج در کمپ‎های ترک اعتیاد، تمامی این سوابق، ادله‌اي برای اثبات عسر و حرج زوجه به دلیل اعتیاد زوج خواهد بود. در خصوص اثبات عسر و حرج به واسطه سوِءرفتار زوج، با وجود سوابق شکایت از زوج توسط زوجه یا احکام صادره در این خصوص، احراز عسر و حرج توسط دادگاه سهل‌تر خواهد بود. زیرا این موضوع برعهده مدعی (زوجه) است تا با تمسک بر ادله اثبات دعوی به اثبات امور موضوعی بپردازد و بتواند عسر و حرج خود را در دادگاه ثابت کند و در این بین وجود احکام قضایی و کیفری راه را برای اثبات عسر و حرج هموارتر می‎کند.

رویه دادگاهها برای احراز عسر و حرج در طلاق

رویه محاكم ایران برای عسر و حرج در طلاق این‎گونه است که به صورت موردی عسر و حرج زوجه متقاضی طلاق را بررسی می‎کنند. اما ممکن است این پرسش مطرح شود که عسر و حرج در خصوص زوج چگونه است؟ پاسخ این است كه باید توجه داشت زوج می‌تواند با پرداخت حقوق مالی زوجه، هر وقت که بخواهد دادخواست طلاق بدهد و نیازی هم به اثبات عسر و حرج ندارد. در حالي كه براي زوجه اینگونه نیست.

این موضوع نیز بر همگان روشن است كه طلاق از طرف زوجه در صورتی که زوج مخالف آن باشد، بسیار دشوار است. به عبارت دیگر اگر طلاق توافقی نباشد و زوجه وکالت در طلاق نداشته باشد، در شرایطی می‌تواند در پرونده طلاق موفق باشد که دلیلي موجه برای طلاق به دادگاه خانواده ارائه کند و باید از طریق اثبات عسر و حرج به نتیجه برسد یا اینكه زوج، یکي از ۱۲ شرط مندرج در سند ازدواج را در زمان عقد امضا كرده باشد. بنابراین با وجود اینكه بسیاري از موارد عنوان‌شده در قانون در خصوص مصادیق عسر و حرج، بدیهي و روشن بوده و از سوي قاضي قابل احراز است اما اثبات عسر و حرج زوجه در دادگاه‌ها در همه موارد، كار چندان ساده‌اي به نظر نمي‌رسد.